किल्ले राजदेहेर आणि नस्तनापूरची गढी

किल्ले राजदेहेर

२०१९ ह्या वर्षाच्या शेवटी डिसेंबर मध्ये, सालाबाद प्रमाणे महिन्याच्या शेवटी म्हणजेच वर्षाच्याही शेवटी किमान ४ दिवसांची किल्ले भ्रमंती करायची असं ठरलेलं होतं आणि ह्यावेळी ठरवलेला होता खान्देश-विदर्भ भाग - जळगांव आणि बुलढाणा जिल्हा.

“राजदेहेर” नामसाधर्म्य असणारे काही किल्ले महाराष्ट्रात आहेत. चांदवड जवळचा “राजधेर” आणि नाशिक मधला “देहेरगड”.

ह्या भ्रमंतीत सुरुवात करायची ठरली, ती चाळीसगांव मधल्या राजदेहेर किल्ल्यापासून. ह्या किल्ल्यालाच “ढेरीचा किल्ला” असेही नांव आहे.

“कोरोना” नामक असुराने जग पादाक्रांत करायची सुरुवात अजून करायची होती. चीनमध्ये असले काहीतरी चालू असल्याची कुणकुण लागली होती, पण इथे काळजी करावे असे लोण काही पसरलेले नव्हते. त्यासंबंधी कसलेही निर्बंध इथे नव्हते, त्यामुळे नेहमीप्रमाणे रात्री प्रवासाला सुरुवात केली.

श्री रुद्रेश्वर महादेव मंदिर गंगा आश्रम

२५ डिसेंबरच्या पहाटे विनीत आणि त्याच्या निलपरीतून मी, नाना आणि भूषण असे ४ जण राजदेहरेवाडीतल्या “श्री रुद्रेश्वर महादेव मंदिर गंगा आश्रम” जवळ पोचलो. पहाटेचे बहुतेक ३-४ वाजले असावेत. अजिबात वेळ न घालवता मुख्य दरवाजातून आतमध्ये गेल्यावर समोर दिसणाऱ्या मंदिरात आडवे झालो.

ह्या दिवसांत साडे ६ वाजत आले तरी उजेडाचा पत्ता नसतो, पण मंदिरातली पूजाअर्चा चालू झालेली होती. असे अवेळी, पूर्णपणे अनोळखी ठिकाणी, कोणालाही न विचारता निर्धोकपणे आपण राहू शकतो हीच भारतीय खासियत 😊. आम्हाला आम्ही स्वतःहून उठेपर्यंत कोणीही उठवून, कोणतेही प्रश्न विचारले नाहीत. साधे तुम्ही कोण, कधी, कुठून आलात वगैरे! अर्थात आम्हीही आक्षेपार्ह काही बरोबर ठेवले नव्हते आणि उगाच लोळत पडलो नव्हतो हीही गोष्ट तितकीच महत्वाची 😊.

तर पटापट आवरून देवाचे दर्शन घेऊन गडाकडे कूच केली.

बंधारावजा धरणाच्या मागून जंगलातून डोकं वर काढणारा  राजदेहेर किल्ला

अवघ्या दीड किलोमीटर अंतरावर “छोटा महादेव” मंदिर आहे. इथपर्यंत गाडीरस्ता आहे. इथे जवळच एक तलाव आहे. त्याचे नांव “श्रावणबाळ” तलाव. त्यावर बांधलेल्या एका लहानश्या बंधारावजा धरणाच्या मागून राजदेहेर किल्ला जंगलातून डोकं वर काढताना दिसतो.

पायवाट: डावीकडे एका डोंगराचा कातळकडा आणि उजवीकडे किल्ला

इथूनच एक पायवाट झाडी-झाडीतून गडाकडे जाते. गडाचा हा दिसणारा डोंगर उजवीकडे ठेवत, त्याला लगतच्या पायवाटेने प्रदक्षिणामार्गाने सुरुवात करायची. डाव्या हाताला एक मोठा डोंगर, त्याची सरळ उभी कातळबाजू आपल्याकडे करत आपल्याला सोबत करतो, ते अगदी आपण उजवीकडे वळून गडाची वाट धरेपर्यंत.

साधारण १५-२० मिनिटांत हि वाट उजवीकडे पठारावर चढते. इथे उजवीकडे फिरल्यावर गडाचा उंच भाग समोर दिसतो. आपल्या डावीकडे असलेला डोंगरही ह्या किल्ल्याला आपण उभे असलेल्या पठाराने जोडलेला आहे.

गडाची शिल्लक तटबंदी

आता आम्ही उजवीकडे गडाच्या दिशेने चालायला लागलो आणि गडाचे अवशेष दिसायला लागले. थोडीशी फुटकी तटबंदी जसजसे जवळ जाऊ तसतशी जास्ती प्रमाणात दिसायला लागली. जराश्या अंतरावर एक कातळटप्पा सुद्धा आहे. फार कठीण नसला तरी सावधगिरी हवीच.

थोड्याच वेळात आम्ही प्रवेशद्वारापाशी पोचलो. तसं द्वार, कमान वगैरे काही शिल्लक नाहीये, तुटलेल्या तटबंदीतूनच आतमध्ये प्रवेश केला आणि आतमध्ये चहुबाजूला नजर फिरवली.

काही खांबटाकी

पाहिलंच एक खांबटाकं दिसलं जे पाण्याने पूर्ण भरलेलं होतं आणि बहुतांशी गाळाने पण. अगदी वाकून बघितल्यावर आतमधले खांब जरासे दर्शन देतात. पण गाळ काढला गेल्यास ते पूर्ण दिसू शकेल. मोठे आणि उत्तम स्थितीत असणार हे टाकं, असं तरी वाटलं ते बघून.

बुरुजाची भिंत, जंग्या

झाडाझुडुपांच्या आक्रमणात तटबंदी कशीबशी तग धरून आहे. ह्या तटबंदीत, बुरुजाच्या भिंतीत काही ठिकाणी बंदुकांचा मारा करण्यासाठी ठेवलेल्या जंग्या दिसतात.

किल्ल्याच्या मागच्या बाजूचे डोंगर

मागे वळून पाहिल्यास मोठमोठाले आणि पसरलेले डोंगर दिसतात. तसा हा सगळा भाग दाट जंगलाचाच आहे. गौताळा अभयारण्याला लागुनच असल्याने घनदाट झाडी, जंगली श्वापदं इथे असतातच. त्यामुळेच ह्या अश्या झाडीत लपलेले गडाचे अवशेष शोधूनच बघावे लागतात.

अजून एक खांब टाकं दिसलं. पाणी मात्र पिण्यायोग्य वाटलं नाही. पुढे अजून एक खांबटाकं दिसलं जे लपून बसलं होतं. हे जमिनीखाली कातळकोरीव आहे. त्यानंतर अजून एक खांबटाकं लागलं जे जवळ जवळ पूर्णपणे बुजलेलं आहे.

नाथपंथीय साधूची समाधी आणि गडावरची तटबंदी

मोठी गुहा, जमिनीखालचे कातळकोरीव टाके

टाक्यांची हि मालिका संपल्यावर छोटासा ब्रेक घेतला. ह्या किल्ल्याला लागून डाव्या बाजूला एक लहान डोंगर आहे. इथे एक थडगे आहे, जी नाथपंथीय साधूची समाधी आहे. इथे मधल्या जागेत बसायला जागा आहे, घटकाभर थांबून, पुढे अजून अवशेष शोधत निघालो. प्रदक्षिणा मार्गाने किल्ल्याच्या डावीकडच्या बाजूला आलो होतो. ह्या बाजूला काही पायऱ्या दिसल्या. पुढे एक मोठी गुहा सुद्धा दिसली. गुहा चांगली ५-६ फुट आहे उंचीला आणि १५-२० फुट तरी नक्कीच आतमध्ये आहे.

पायऱ्या

पायऱ्या

जागोजागी टाकी

ह्या बाजूला अवशेष शोधताना मध्येच खाली-वर करून ते बघावे लागतात. पुढे २ * २.५ फुटांचा एक चौकोन कातळात कोरलेला दिसला. त्यात वाकून बघितलं तर आतमध्ये पूर्ण पाणी भरलेलं दिसलं. म्हणजे हेही एक टाकंच! 😊 ह्या किल्ल्यावर एकूण किती टाकी आहेत कोण जाणे. आम्हाला सहज दिसलेली काही,काही लपलेली तर काही गाळाने भरल्याने लक्षात येत नाहीत अशी अजून...

शिवलिंगाकृती कोरीवकाम आणि शेजारचे खड्डे

एके ठिकाणी चौकोनी खड्डे, एका बाजूला एक असे खोदलेले दिसले. सलग १०-१२ पेक्षा जास्ती असावेत. आजूबाजूलाही असे अजून काही खड्डे दिसले. इथे टाके खोदता येईल का ते बघण्यासाठी असे खड्डे खोदतात. जागा साजेशी नसेल तर तो प्रयत्न सोडून दिला जातो. दुसरा उद्देश हा मांडव घालण्यासाठी खांब रोवायला केलेली सोय. ह्यातले काहीही असू शकते.

ह्याच्या शेजारीच शिवलिंगाकृती कोरीवकाम आहे. पण त्यात शिवलिंग नसून पादुका कोरलेल्या आहेत.

अजून एक टाकं

गडाचा डोंगर फिरताना अजून खूप ठिकाणी तटबंदीचे अवशेष दिसतात. घडीव दगड,  पाण्याची टाकी असे जुने अवशेष दिसत राहतात. जोडीला सीताफळांच्या झाडांचे रान आहे.

डोंगराच्या पोटात लेणी

इतस्ततः पसरलेले नक्षीदार दगड

उतरताना दुसऱ्या मार्गाने उतरायचे ठरले. म्हणजे दुसरी वाट कळते आणि ह्या बाजूचे अवशेषही दिसतात. गडाचा मुख्य डोंगर आणि शेजारचा डोंगर इथून आम्हाला खाली जाता येईल अशी जागा दिसली होतीच मगाशी इथून फिरताना. ह्या बाजूने उतरताना डावीकडच्या डोंगराच्या पोटात लेणी कोरलेली दिसली. त्याच्या खाली पाण्याची टाकी आहेत. हे जोडटाके आहे. समोरच कातळकोरीव बांधकाम बघता इकडे गडाचा दरवाजा असावा असं वाटतं.

इकडे दगडी लांब शिळा पडलेल्या आहेत. तसंच लहान लहान कोरीव नक्षीदार दगडही दिसतात, म्हणजे इथे नक्कीच जुनं मंदिर असलं पाहिजे.

छोटा महादेव मंदिराशेजारी पारावर ठेवलेले दगड

ह्या वाटेने खाली येऊन परत छोटा महादेव मंदिरात पोचलो. इथे झाडाच्या पाराखाली मंदिराचे घडीव दगड, घोडेस्वार, प्राणी असे कोरलेले दगडही ठेवलेले आहेत.

१०:३० च्या आत ह्या मोहिमेतला पहिला किल्ला पाहून खाली आलो आणि लगेच पुढच्या ठिकाणाकडे निघालो – नस्तनापूरची गढी.

नस्तनापूरची गढी

“राजदेहरे” मधून मागे फिरून मुख्य चाळीसगांव-नांदगांव रस्त्याला लागलं कि नांदगांवकडे जाताना “नायडोंगरी” गांव सोडल्यावर “पिंपरखेड”च्या आधी अगदी रस्त्यालगत डावीकडे ही गढी आहे. राजदेहरे पासून सुमारे १५ किलोमीटरच्या आसपास हे अंतर आहे.

बुरुजांच्या मधून गढीत जाणारी वाट

ह्या गढीला “राजे खोजा” गढी असंही म्हणतात. इथे येतानाच रस्तावरून डावीकडे बुरुज दिसतात. त्यामुळे ही गढी शोधायची वगैरे गरज पडत नाही. गढीकडे वळल्यावर गढीची तटबंदी आणि बुरुज लागतात, ह्यातले चार-एक बुरुज ओलांडल्यावर गढीचे प्रवेशद्वार आहे.

प्रवेशद्वाराजवळचे गणपती मंदिर

बुरुजाच्या बाजूने वळसा घालून आत गेल्यावर तटबंदीच्या आडोशाला एक नव्याने बांधलेलं मंदिर आहे, हे गणपतीचं मंदिर आहे. इथून जवळून तटबंदीवर चढून आतमध्ये जाता येते. तसं म्हंटलं तर प्रवेशद्वार, कारण इथून जाता येतं म्हणून. वास्तविक दरवाजा, कमान वगैरे नाहीये.

मुख्य रस्त्यावरून इथे येईपर्यंत आपल्या लक्षात आलेलंच असतं कि मुळातच हि गढी बऱ्यापैकी मोठी आहे. साधारण ३०० चौरस फुट एवढा तिचा आकार आहे. त्यामुळे आत शिरताच असंख्य अवशेष दिसायला लागतात. फक्त अजिबात निगा न राखली गेल्याने वाढलेल्या झाडीतून वाट काढत ते बघावे लागतात.

बुरुजाचा आतील भाग आणि त्यावर इतिहास रचत असलेली गावकरी मंडळी

साधारणपणे सगळ्या गढ्या आणि भुईकोटांची परिस्तिथी असते तशीच इथेही आहे. गावातली पोरं इथे निवांत ठिकाण म्हणून टाईमपास करायला येतात. आत तटबंदी वरून चढून शिरल्यावर डावीकडे एक भली थोरली भिंत दिसते. ही पलीकडे असलेल्या बुरुजाच्या आतल्या बाजूची भिंत आहे. त्यावर चढायला पायऱ्या वगैरे होत्या. एक जण त्या पायऱ्यांवर बसून जुनं भूगोल,विज्ञान वाचत बसला होता तर दुसरीकडे त्या भिंतीवर दुसरा एक जण नवीन इतिहास लिहित होता. पुढच्या पिढ्यांसाठी तो नवीन इतिहास रचत असेल कदाचित, पण अश्या प्रकाराने जर गढी शिल्लक राहिली बघायला तर.

बुरुजाच्या आतील बाजूला असलेली दुसऱ्या बुरुजाला जोडणारी भिंत आणि त्यातील झरोके

ह्या भिंतीला वळसा मारून नक्की बुरुज केवढा आहे वगैरे अंदाज घेतला, खूप मोठा बुरुज आहे हा. ह्या भिंतीला लागून दुसरा बुरुज आहे आणि त्याला जोडणाऱ्या भिंतीत खूप झरोके आहेत. हे सगळं पाहत भिंत ओलांडून पलीकडे गेलो.

वाड्याचे अवशेष

बाव

बावेच्या काठावर कोरलेले देव

पलीकडे एका वाड्याचे किंवा बुरुजाच्या भागाचे खालचे अवशेष वगैरे शिल्लक आहेत, त्याला कमानी आहेत. त्याला लागुनच एक सुंदर बाव आहे. बावेच्या वरच्या बाजूलाच एक मूर्ती वगैरे काहीतरी कोरलेले आहे.

मिनारवाली वास्तू आणि शेजारी बाव

थोडं पुढे एक मिनारवाली लहानशी वास्तू आहे आणि त्याच्या शेजारी एक बाव आहे.

गढीच्या आतील भागातले मोठे बुरुज

आतमध्ये सगळी मोकळी जागा आहे. प्रशस्त जागा असली तरी ह्यात नीट अशी वाट नाही आणि नीटसे अवशेष, रांगेने बघत जावेत असे नाहीत. एक तर झाडी प्रचंड आहे. ह्या झाडीतून वाट काढत जुने वाडे, आतले बुरुज, त्याच्या भिंती वगैरे जे काही आहे ते अवशेष बघता येतात. बुरुज खूप आहेत आणि काही फार मोठे आहेत, फक्त उध्वस्त असल्याने त्यांचा नीट आकार आणि गढीचा पूर्ण नकाशा काही उलगडत नाही.

झरोकेवाली लांब भिंत

एका बुरुजावर चढून बऱ्यापैकी भाग न्याहाळता येतो ह्या गढीचा. तिथून बघितले तर एक लांब अशी भिंत दिसते, अर्थात ही वाड्याचा आतील भाग असणार हे नक्की, कारण ह्या भिंतीला चक्क १५ झरोके तर मी मोजले. अजूनही असतील जे एक तर झाडीत लपले आहेत आणि भिंतही पूर्ण शिल्लक राहिलेली नाही, तरीही हि शिल्लक भिंतच तब्बल १५० फुट आहे. भिंतीच्या पडलेल्या भागात अजूनही झरोके असणारच, म्हणजेच हा आतला वाडा खासे राजांचा असावा असा कयास बांधता येतो.

एका बुरुजात काही समान आणि अडगळीत गेलेला फ्लेक्स बोर्ड

एका बुरुजाच्या आतमध्ये गादी, पुस्तकं, पाण्याची रिकामी बाटली वगैरे समान दिसलं म्हणजे इथेही सध्या कोणीतरी तात्पुरता आसरा घेत असणार 😊

शेजारीच मोठा फ्लेक्स बोर्ड होता, त्यावर “राजे खोजा नाईक” लिहिलेलं आणि त्यांचा मोठा फोटो. वरती “राजपुत्र एकलव्य वीर सेना” असंही लिहिलेलं. त्यात “पुतळ्याची नियोजित जागा” असाही मजकूर आहे. म्हणजे इथे कधी काळी पुतळा बांधायचा विचार होऊन मग बारगळलेला असावा असं दिसलं.

असे सगळे जमतील, दिसतील तेवढे अवशेष बघितले आणि गढीच्या बाहेर पडलो. एके ठिकाणी झाडाखाली दगडात कोरलेला देव आणि तोफगोळे ठेवलेले बघितले.

पावणे १२ च्या सुमारास ते गांव सोडले. पुढे जायचे होते गौताळा अभयारण्य भागात 😊

पाटणादेवीचं मंदिर आणि देवीच्या सहवासात असलेला कण्हेरगड किल्ला बघायला.

सुखद आठवणींशिवाय काही नेऊ नका... आणि पाऊलखुणांशिवाय काही ठेऊ नका!!!