किल्ले अंकाई-टंकाई - I

जिल्हा: नाशिक

प्रकार: गिरिदुर्ग

श्रेणी: सोपी

डोंगररांग: सातमाळ

पुण्याकडून शिर्डी-कोपरगाववरून मनमाडकडे जाताना उजव्या बाजूला हे जोडकिल्ले आहेत. माझी सासुरवाडी कोपरगावपासून अवघ्या ३५ किमी अंतरावर हे किल्ले आणि लेणी आहेत, हे कळल्यानंतरही जाण्याचा योग मात्र येत नव्हता. तसे हे आडवाटेचे किंवा दुर्गम वगैरे किल्ले नाहीत. व्यवस्थित सर्वांना माहिती असणारे, पुरातत्व खात्याने संरक्षित करून लेण्यांपर्यंत पायऱ्या वगैरे बांधलेले हे ठिकाण आहे.

यावेळी मात्र योग (डाव किंवा संधीही म्हणा हवं तर) संधी साधली. दुचाकीवरून सकाळी ७ च्या आधीच निघालो. रस्त्यावर व्यवस्थित फलक लावलेले आहेत. हायवेपासून २ किमीवरच पायथा आहे. गांव केव्हाच जागं झालं होतं. पण किल्ल्यांवर कोणी दिसत नव्हतं. अर्थात स्थानिकांना काय गरज म्हणा सकाळच तिकडे फिरायची. निवांत एकटाच पायथ्याला गाडी लावून निघालो. अवघ्या ५-१० मिनिटांतच लेणी आहेत. पुरातत्व खात्याद्वारे संरक्षित स्थळ असले तरी प्रवेश फी वगैरे काही नाही. स्वच्छताही उत्तम आहे. छोटी २ खोल्यांची लेणी लगेच आहेत, ह्या लेण्यांत कोरीवकाम किंवा मूर्ती नाहीत. लगेचच १० पायऱ्या चढल्या कि लेण्यांची साखळी आहे. ह्यातील पहिल्या लेण्यांच्या समोर पाण्याचं टाकं आहे, पाणी पिण्यायोग्य उत्तम आहे. ही लेणी दुमजली आहे. मंडपाच्या व्दारशाखेवर सुंदर कोरीवकाम आहे. सभामंडप चार खांबांवर आहे. खांबांच्या टोकाला यक्ष कोरलेले आहेत. छतावर पाकळ्या असलेले सुंदर कमळ कोरलेले आहे. सभामंडपातूनच वरच्या मजल्यावर जाण्यासाठी जिना आहे. ह्यातील कोरीव पायऱ्याही सुंदर आहेत. जागाही अडचणीची नाही. वरच्या मजल्यावर मूर्ती वगैरे काही नाहीत. खोल्या आणि खांब आहेत. 

दुमजली लेणी

खाली परत येऊन दुसऱ्या लेेणीकडे गेलो, बाहेरच मूर्ती आहेत. डाव्या बाजूला यक्षाची मूर्ती, तर उजव्या बाजूला इंद्राणीची मूर्ती आहे. हीच अंकाई देवीची अतिशय सुंदर मूर्ती. देवी साडी वगैरे शृंगारांनी सजवलेली आहे. पुढच्या लेणीमध्ये डाव्या बाजुला किचकाची आणि उजव्या बाजुला अंबिका देवीची मूर्ती कोरलेली आहे. अजूनही लेणी आहेत आणि त्यात भगवान महावीर, जैन तीर्थंकर वगैरे सुंदर मूर्ती आहेत. सर्व लेण्यांना जाळीचे दरवाजे लाऊन कुलूप लावून बंदिस्त केलेले आहे. नीट निगा राखलेली ही लेणी म्हणजे जैन-हिंदू संस्कृतीचा सुंदर मिलाफ आहे. हि लेणी अंकाईची लेणी म्हणून प्रसिद्ध आहेत, वास्तविक ती टंकाई किल्ल्यात कोरलेली आहेत.

अंकाई देवीची अतिशय सुंदर मूर्ती

लेण्यांच्या डावीकडूनच किल्ल्यांकडे जायला पायऱ्या आहेत, मात्र ह्या सरकारी बांधलेल्या पायऱ्या लगेच संपतात आणि जुनी वाट किल्ल्यांच्या खिंडीत घेऊन जाते. वाटेवरूनच खिंडीच्या तटबंदीचे दर्शन मन मोहून टाकते. जोडकील्ल्यांची इतकी सुंदर तटबंदी महाराष्ट्रात आणखी कुठेही नाही. (हि माहिती वाचीव आहे, आपण कुठे सगळे किल्ले फिरलोय!) खिंडीच्या दरवाजातून वर गेल्यावर डाव्या बाजूचा किल्ला अंकाई, तर उजव्या बाजूचा टंकाई आहे. 

जोडकील्ल्यांची सुंदर तटबंदी

मी उजवीकडे टंकाई किल्ल्याकडे मोर्चा वळवला (भगवान चिले यांनी पुस्तकांत म्हटलेय कि आधी टंकाई बघावा म्हणून टंकाई, उगाच चर्चा नाही ;)) इथे किल्ल्यांच्या डागडुजीचे काम करण्यासाठी आणून ठेवलेली यंत्रसामुग्री दिसली. कामगार अजून आले नव्हते. किल्ल्याकडे जाणारी तटबंदी थोड्या अंतरापर्यंत शिल्लक आहे, हळू हळू ती ढासळत गेलेली दिसते. कातळ कोरीव पायऱ्यानंतर बांधीव पायऱ्या आहेत, इथे डाव्या बाजूला खाली २ लंबूळकी टाकी आहेत. एकात पाणी होते, ते पिण्यायोग्य आहे. ढासळत चाललेली तटबंदी इथे पायऱ्यांना येऊन मिळते. इथून पुढे वाट उजवीकडे जाते, पायऱ्यांवर वरून पडलेली दरड आहे त्यामुळे पायऱ्या अरुंद राहिल्या आहेत. नागमोडी वाट परत डावीकडे वळताना उजवीकडे अंकाई किल्ला छान दिसतो. पूर्वेकडून सूर्य आपल्या प्रकाशकिरणांनी त्या सौंदर्यात अजूनच भर टाकत होता. एकटाच असलो तरी इथे दगडावर कॅमेरा ठेऊन स्वतःचा फोटो काढायचा मोह मी आवरला नाही. अंकाईच्या मागे उजवीकडे गोरखगड किल्ला (कि कात्रा?) आणि अजून उजवीकडे हडबीची शेंडी दिसते. खाली रेल्वेचा रस्ता डावीकडून अंकाई किल्ला रेल्वेस्टेशन कडून येऊन २ फाटे फुटून मनमाडकडे गेलेले दिसतात. हायवेवरून पवनचक्कीची प्रचंड मोठी पाती घेऊन जाणारी अवजड वाहनेही दिसत होती.

टंकाई

वरच्या महादेवाच्या मंदिरात पूजा करून परतणारा गावकरी भेटला. मी एकटाच, कॅमेरा वगैरे घेऊन वर निघालेला दिसल्याने त्याला प्रचंड आश्चर्य वाटले. एक तर बहुतेक लोक अंकाईवर जाऊन परततात. टंकाई वर (ट्रेकर/किल्ले प्रेमी सोडल्यास) फारसे लोक येत नाहीत त्यामुळे त्याला जास्तच कौतुक वाटत होते, माझे नाही, त्याच्या गावाला लाभलेल्या किल्ल्यांचे! या गडावर काळ्या तोंडाची माकडे खूप आहेत, एकटे बघून खाणं मिळेल म्हणून ती कदाचित अंगावर येतील म्हणून मला त्याने सावध केले. तशी ती माकडं मला खिंडीतच भेटली होती. पण येतानाच वाटेतून मी एक लहानशी काठी बरोबर ठेवली होती, जराशी भीती दाखवण्यासाठी, त्यामुळे कदाचित ती फिरकली नाहीत माझ्याजवळ. तसेही खायलाही फक्त उपमा होता तो सॅकमध्ये ठेवलेला होता. हातातला कॅमेरा त्यांच्यासाठी अतिशय निरुपयोगी वस्तू असल्याचे त्यांना कदाचित माहित असावे.

एकाकी महादेवाचे मंदिर

टंकाई च्या दरवाजातच डावीकडे २ थडगी आहेत. दरवाजावर चढून मागचा अंकाईचा सुंदर view मिळणारा फोटो काढायचा मोह मी आवरला आणि वरच्या दिशेने महादेवाचे दर्शन घ्यायला निघालो. डाव्या बाजूला पिण्यायोग्य पाण्याचे टाके आहे. तर समोर कातळावर गोल आकारात छोटे छोटे गोल गोल खड्डे खोदलेले आहेत. समोरच विस्तीर्ण पठारावर एकाकी असे महादेवाचे मंदिर आहे. मंदिर अतिशय सुंदर आहे आणि त्यावर नक्षीही कोरलेली आहे. नंदी आणि शंकराची पिंडही आहे. मंदिराच्या समोर एक दगडी कट्टा आहे आणि लागुनच कोरडा पडलेला तलाव आहे. या गडावर अजून काही अवशेष शिल्लक नाहीत. आता मात्र स्वतःला आवरले नाही, परतीच्या मार्गावर दरवाजावर चढून समोरच्या अंकाईकिल्ल्याला गोरखगड आणि हडबीच्या शेंडीबरोबर कॅमेरात कैद केले. स्वतःचे फोटो मात्र हवे तसे काढता आले नाहीत. दरवाजावरील दगड हळूहळू ढासळत चालले आहेत. खिंडीकडे परत निघालो, तिथली यंत्र आता चालू झाली होती. कामगार निवांत तंबाखू मळत फेसबुकवरच्या कुठल्याश्या फोटोविषयी चर्चा करत होते. माकडं मात्र तिथून आता गायब झालेली होती.