किल्ले नगरदेवळा आणि पारोळा

किल्ले नगरदेवळा

दुसऱ्या दिवशीचं पहिलं ठिकाण होतं नगरदेवळा. पहिल्या दिवशी कन्हेरगड पाहून झाल्यावर आमचा मुक्काम चाळीसगाव गावातच होता. इथून साधारण तीस किलोमीटर अंतरावर हे नगरदेवळा गाव आहे. “देवळांचे नगर” म्हणून नगरदेवळा. अशी ओळख असलेले गाव “अग्नावंती” नदीकाठी आहे. गावाजवळच अग्नावंती धरणही आहे. या गढीचे मालक असलेले पवार घराणे हे “धार” घराण्याचे आहेत.

मूळ धार प्रांतातील “परमार” घराण्याचे वंशज “साबूसिंग पवार” हे या घराण्याचे मूळ पुरुष म्हणून ओळखले जातात. हे शिवाजी महाराजांच्या कल्याण स्वारी वेळी स्वतः त्यांच्याबरोबर होते. त्यांचेच वंशज पुढे राजाराम महाराज यांच्या बरोबर होते तर पुढील वंशज पहिल्या बाजीराव पेशवे यांच्या बरोबरही होते. स्वराज्य स्थापनेपासूनच मराठा साम्राज्याच्या इमानीत असलेले हे घराणे स्वतंत्र भारतात संस्थाने खालसा होईपर्यंत आपला अंमल इथे राखून होते. अजूनही या घराण्याचे वंशज इथे राहतात.

“देवळांचे नगर” - नगरदेवळा

सकाळी साडेसातच्या सुमारास इथे आम्ही दाखल होतानाच “नगरदेवळा” नावाचा प्रत्यय आला. अगदी खरंच इथे लहान-मोठी अशी मंदिरच मंदिर आहेत. नगरदेवळा ही गढी असली तरी ह्याचे स्वरूप साधारण नगरकोटा सारखेच होते. हा नगरकोट साधारण बारा एकर मध्ये पसरलेला होता तर आत मध्ये तीन एकरात गढी आणि त्यात खासे पवार यांचा वाडा असे ह्याचे स्वरूप होते.

देवळं बघत-बघत गढीकडे निघालो तर एक बुरुज दिसला. नगरकोटाच्या पाच बुरूजांपैकी शिल्लक हा एकमेव बुरुज – “फत्ते बुरूज”.

फत्ते बुरूज

नगरकोट म्हटलं म्हणजे त्यात राहती घरे आलीच. ह्या बुरुजाला लागून पण घरं आहेत. लागूनच गोठ्यासारखी गुरांसाठी जागा केलेली दिसली आणि तिथे दावणीला बांधलेल्या म्हशींशेजारून वाट काढत बुरुजावर पोचलो. बुरुजाच्या आतमधून छान पिंपळाचं झाड डोकं वर काढून उभं होतं आणि बुरुजाच्या भिंतीवर या झाडाच्या सावलीत एक कबरही दिसली. इथून समोरच पाण्यासाठी बांधलेली भिंत दिसते त्याला “नगरदुर्ग बंधारा” असे म्हणतात. बुरुजावरुन पलीकडे खालच्या बाजूला नजर गेलीआणि जरासं वाईट वाटलं. इथे ती स्कीम नाहीये ना की, “करणाऱ्याला” शंभर रुपये दंड आणि सांगणाऱ्याला पन्नास रुपये बक्षीस! वाईट यासाठी की इथे आमचं दोन चारशे रूपयाचं नुकसान झालं. सहज कमाई झाली असती. असो...

गणेश दरवाजा

तर नंतर पहिला दरवाजा आम्हाला दिसला. हा “गणेश दरवाजा”. दरवाजाची मोठी बांधीव कमान आता सिमेंटने प्लॅस्टर वगैरे केलेली आहे. रंगकामही झालेले आहे. पण त्या पुढची, आतली दरवाजाची लाकडी कमान मात्र शाबूत आहे. कमानीवर नक्षीही कोरलेली आहे.

भडगाव दरवाजा

त्यानंतर जो दरवाजा दिसला तो “भडगाव दरवाजा”. हाही आता रंगवलेला असून एका बाजूला श्रीराम, तर दुसऱ्या बाजूला शिवाजी महाराज यांचे पोस्टर चिकटवलेले दिसले. याच्यातली लाकडी कमान मात्र बऱ्यापैकी तुटलेली आहे.

झेंडा बुरुज

दरवाजे बघून गढीकडे जात असताना, घरांच्या रांगेत मध्येच उभा अतिशय सुंदर बुरुज दिसला, जो “झेंडा बुरुज”. बुरूजावरचा झेंडा याचं नाव जणू अधोरेखित करत होता. याला अतिशय सुंदर झरोके असून त्याच्यावरच्या कमानी रेखीव आहेत. साधारण शेजारची घरं ज्या उंचीची आहेत, म्हणजे साधारण १५ फुटापर्यंत, तिथला भाग दगडात बांधलेला आहे तर वरचा भाग हा भाजीव विटांत आहे. दगडी बांधकाम मजबूत असलं तरी वरच्या विटांच्या भागात आलेले वडाचे झाड आता या बुरुजाला धोकादायक आहे. बुरुजाला लागून असलेली गढीची तटबंदी मात्र शाबूत आहे.

मारुती बुरुज

पुढे उंचीने थोड्या लहान बुरुजात मारुतीराय संरक्षणासाठी सज्ज दिसले. ह्याही बुरुजाची रचना झेंडा बुरुजा सारखीच आहे, फक्त उंची थोडी कमी आणि कमानी नक्षीदार नाहीत. बुरूजावरचा हनुमान ह्या बुरूजाचं नांव स्पष्ट करत होता - “मारुती बुरुज”!

गढीचा पुर्वाभिमुख दरवाजा

दरवाजावर नगारखाना, वर जायला पायऱ्या, सुरक्षिततेसाठी कठडा

बुरुज ओलांडून पुढे गढीतल्या पवार वाड्यात शिरताना वाड्याचा शाबूत असलेला दरवाजा लागतो. हा दरवाजा पुर्वाभिमुख असून भक्कम आहे. कमान नक्षीदार आहे. दरवाजावरील नगारखाना आजही सुस्थितीत असून त्याला तीन कमानीदार खिडक्या आहेत. हा दरवाजा पाहण्यासारखा आहे. उंचीला फार मोठा वगैरे नसला तरी भिंत चांगलीच रुंद असून आत मध्ये घोड्याच्या पागा आहेत. आतल्या बाजूने वरच्या नगारखान्यात जायला पायऱ्या आहेत. या नगारखान्याच्या बाहेरून बुरुजावरच दरवाजाच्या बाजूला सुरक्षिततेसाठी कठडा केलेला आहे, जो नक्षीदार आहे.

घरांचा सामाईक चौथरा, नक्षीदार खांब

हे बघत बघत घरांच्या रांगेजवळून जाताना दिसले की, सगळ्या घरांचा चौथरा सामाईक आहे. जो दगडात आहे. त्यावर नक्षीदार दगड देखील आहेत. त्यावर चढायला पायर्‍या दगडी आहेत, तर घरासमोरचे खांब लाकडी असून तरी त्यालाही खाली मजबूत दगडी बैठक आहे. सर्व लाकडी खांबांवर नक्षी आणि अतिशय बारीक, सुंदर अशी कलाकुसर आहे. इतरत्र नक्षीदार दगडही पडलेले दिसतात. पुढे एक विहीरही आहे, जी अजूनही वापरात आहे.

मुख्य वाडा

खांबावरच्या नक्षी

मुख्य वाड्यासमोर पोचलो. या वाड्यात त्यांनी विद्यार्थी वसतीगृह केलेलं असून खांब आणि भिंतींना रंगरंगोटी केलेली आहे. खांबावरच्या नक्षी तर आपण टाळूच शकत नाही. थांबून निरीक्षण केल्याशिवाय इथून पुढे जाणं शक्य होत नाही.

नक्षीदार दरवाजे

सध्या इथे दीपक पवार साहेब राहतात, ज्यांनी आम्हाला उत्साहाने सगळा वाडा दाखवला. आतील दरवाजे बारीक कलाकुसरीने भरलेले आहेत. आत मध्ये सुंदर तुळशीवृंदावन आहे. हे बघून झाल्यावर ते आम्हाला बाहेरील परिसर दाखवायला आले. वाड्यासमोरील भागातच एक कबर आहे.

झेंडा बुरुज

आम्ही इथून झेंडा बुरुजाकडे गेलो. गढीच्या बाहेरून येताना हा बुरुज बघितला होताच. पण आतील बाजूने बघताना बुरुजावर जाण्यासाठी असलेला रस्ता लक्षात आला. वर जाण्यासाठी पायऱ्या आहेत. लहानश्या उंचीच्या दरवाजातून या गोलाकार पायर्‍या आपल्याला बुरुजावर घेऊन जातात.

बुरुजावर जाण्यासाठी गोलाकार पायर्‍या

या बुरुजावर बळी द्यायची प्रथा पूर्वापार होती. सन २०१२ पासून बंद केली गेली आहे. बळी देण्यासाठी खास जागाच आहे ह्या बुरुजावर. हा बुरुज सर्वात उंच असून गढीचा सगळा परिसर डोळ्याखालून घालता येतो.

महिलांचे शृंगार साहित्य

कट्यार

तलवारी

पूर्वजांच्या पराक्रमाच्या खुणा, अशी काही हत्यारं या घराण्याकडे आहेत. कट्यार, नाणी, तलवारी, गंजिफा, भांडी या वस्तूंबरोबर दुर्मिळ अशी विष्णूचे दशावतार कोरलेली एक तलवारही आहे. जे सगळं सध्या त्यांनी “जळगांव विद्यापीठाला” संग्रहालयात ठेवण्यासाठी दिलेलं आहे. त्यामुळे पूर्वजांच्या पराक्रमाची खुणा असलेला हत्यारांचा ठेवा आम्हाला प्रत्यक्ष बघायला मिळाला नाही. पण तरीही धैर्यशील पवार साहेब यांनी आम्हाला फोटोतून हे समाधान दिले आणि फोटो ब्लॉग वर वापरायची परवानगी दिली.

ग्रासलं जात असलेलं चंद्रासमान भासणारे सूर्यबिंब

नऊ वाजले होते. पूर्ण गढी बघून पवार साहेबांचा निरोप घेऊन आम्ही निघालो. दिनांक २६ डिसेंबर २०१९. त्या दिवशी होते सूर्यग्रहण. नेहमी तेज:पुंज असलेले सूर्यबिंब, ज्याच्याकडे या वेळी डोळ्यांनी बघताही येऊ शकले नसते ते ग्रासले जात असल्याने चंद्रासारखे भासत होते. अर्थात नुसत्या डोळ्यांनी ग्रहण पहायचे नसते, परंतु कॅमेरात बघणे मात्र शक्य होते आणि एक सुंदर फोटोही निघाला. नगरदेवळाला निरोप देऊन निघालो ते “किल्ले पारोळा”कडे!

किल्ले पारोळा

पारोळा हे गाव धुळे आणि जळगाव यांच्यामध्ये येतं. हे गाव धुळे शहरापासून साधारण ४० किलोमीटर तर जळगाव पासून ३५ किलोमीटरच्या आसपास मध्ये आहे. नगरदेवळा पासूनही साधारण ४० किलोमीटर. आम्ही इथे साधारण साडेदहाच्या सुमारास दाखल झालो. हा भुईकोट किल्ला अगदी भर बाजारपेठेत आहे.

इतिहासात डोकावलं तर “जहागीरदार हरी सदाशिव दामोदर” यांनी हा किल्ला १७२७ मध्ये बांधल्यानंतर किल्लेदारांनी व्यापार्‍यांना मुक्त आश्रय दिल्याने इथे व्यापारवृद्धी झाली. पेशव्यांचे सरदार नेवाळकर यांच्या कारकिर्दीत पारोळा ही उत्तर भारतातली सर्वात मोठी बाजारपेठ झाली.

आता हा काळ सरला असला, बाजारपेठ तेवढी मोठी राहिली नसली, तरीही या भागात चांगली भरगच्च बाजारपेठ अजूनही आहे. विविध दुकानं आहेतच, पण मोह आवरावा लागतो तो हातगाड्यांवरच्या ताज्या भाज्या बघून. भाज्या, फळं अशी ताजी रसरशीत दिसत होती, की इथेच बाजार उरकावा. पण एक तर घरी परत जायला अजून दोन ते तीन दिवस होते आणि मुख्य म्हणजे इथे आलो होतो आम्ही किल्ला बघायला.

तर भर बाजारपेठेतला हा किल्ला अगदी जवळपास चौरस आकारात आहे. ४८० X ५८० फूट अशी साधारण परिमिती. या भागाला फार पूर्वीपासून बहुतेक सरळ रेषेत राहायची सवय असावी. म्हणजे हे गावंच अशा स्वरुपात वसलेले आहे कि रस्ते पण सरळ रेषेत लांब. या रस्त्यांवर मध्ये-मध्ये पिंपळाचे व देवतांचे लहान-लहान पार एका रांगेत बांधलेले दिसतात. सरळ रस्त्यांमुळे हे पार एका ओळीत दिसतात. म्हणजे “पारांच्या या ओळी” म्हणजे “पारोळी”. त्याचा अपभ्रंश “पारोळा”. (माहिती आंतरजालावरून साभार)

जुना लाकडी दरवाजा चोरदरवाजासह

आम्हाला गाडी लावायला लांबच जागा शोधावी लागली आणि मगच बाजारात शिरलो. किल्ल्याचा मुख्य दरवाजा हा बरोबर उत्तराभिमुख आहे. गडाच्या या प्रवेशद्वारावरची बांधीव कमान आता पुनर्बांधणीत सिमेंटची झालेली दिसली. पण शेजारचा भाग मात्र जुनाच, दगडी बांधणीत आहे. तटाची भिंत धरूनच (नशिबाने दरवाजा सोडून) सगळी दुकानंच दुकानं बांधलेली आहेत. आश्चर्य म्हणजे कमानीतला जुना लाकडी दरवाजा मात्र सुस्थितीत आहे. अगदी त्यावरच्या लोखंडी पट्ट्या आणि त्यातल्या चोरदरवाजासह. मोठा दरवाजा बंदच असतो ये-जा करायला, छोटासा दरवाजा उघडा असतो. आम्ही त्यातूनच गेलो.

गदुहेरी तटबंदी आणि ह्यातले खणखणीत बुरुज

किल्ल्याच्या ह्या बाजूला दुहेरी तटबंदी आहे त्यातली आमच्या समोर आता दुसरी तटबंदी दिसली. या तटबंदीत खणखणीत बुरुज अजूनही उभे आहेत. जमिनीपासून जेमतेम पाच-सात फूट दगडी बांधकाम असावे. वरती सगळेच भाजीव विटांचे बांधकाम. बंदुकीच्या माऱ्यासाठी जंग्या आणि वरती कमानीदार चर्या. त्यातही बंदुकीच्या माऱ्यासाठी जागा ठेवलेल्या. बाहेरील या तटबंदीत जवळपास १० तरी बुरूज आहेत. चौरसाच्या चार कोपऱ्यांवरचे चार मोठे बुरुज, तर मध्ये-मध्ये सहा-सात लहान बुरुज.

बालेकिल्ल्याचा दरवाजा

दुहेरी तटबंदी सोडून आत शिरल्यावर समोर दिसतो तो बालेकिल्ला. बालेकिल्ल्याच्या चार कोपऱ्यांवर एक-एक असे चार बुरुज आहेत, ज्यांची आता बरीच पडझड झालेली आहे.

काही अवशेष - चौकोनी विहीर, कमानी

किल्ल्यात बघायला असंख्य अवशेष आहेत, पण दुर्दैवाने कशाचीही निगा राखली न गेल्याने, इथे वाढलेल्या झाडीत लपलेले आहेत. वाढलेल्या झुडुपांनी त्यांना गिळंकृत करायलाही सुरुवात केलेली आहे. तिकडे फिरताना बरेच छोटे-छोटे वाडे, भिंती दिसतात. बऱ्यापैकी कमानी दिसतात. एका कमानीजवळ चौकोनी विहीरही आहे. पण अर्थातच खूप कचरा ह्या पाण्यात आहे. तटबंदीवर जायला पायऱ्याही दिसतात.

काही छोटेखानी मंदिरं

आतल्या परिसरात काही छोटेखानी मंदिरंही दिसून येतात. पहलं दिसलं ते “श्री सद्गुरू दादा महाराज मंदिर” पुढे सुंदर हनुमान मूर्ती असलेलं “हनुमान मंदिर” दिसलं. एका झाडाखाली नंदी आणि शिवपिंडी उघड्यावरच दिसली, तर पुढच्या झाडाखाली मंदिरावर दत्तगुरु फरशीवर आणि आत मध्ये साईबाबा फोटोत दिसले. या झाडामागे एक चोर दरवाजा असावा. तटबंदीच्या पलीकडे असलेले पाणी इथून आठ डोकावत होते, पण तरंगणारे प्लास्टिक, बाटल्या आणि पिशव्या असा कचरा घेऊनच.

श्री हरिहरेश्वर महादेव मंदिर

जमिनीच्या पातळी खालचे महादेव मंदिर

इथे जे मंदिर आहे ते “श्री हरीहरेश्वर महादेव मंदिर” हे मंदिर खरतर जमिनीच्या पातळीच्या खाली आहे. तरी वरच्या बाजूला पण एक नंदी आणि शिवपिंडी आहे आणि तसाच नंदी पायऱ्या उतरून गेल्यावर खाली आहे. त्याच्या बरोबर समोर हे मंदिर आहे. ज्याचा कळस जमिनीच्या पातळीच्या वरती आहे.

तटबंदी बाहेरचा तलाव

संपूर्ण किल्ला फिरताना अजूनही खूप अवशेष दिसतात. तटबंदीवर चढून फिरताना पारोळा गावही दिसते. किल्ल्याच्या डाव्या बाजूच्या तटबंदी बाहेर मोठा तलाव आहे. तलावाच्या बाहेरील बाजूने पूर्ण दुकानांचा वेढा आहे.

बालेकिल्ल्यातील काही अवशेष

बालेकिल्ला फिरताना खूपसे उध्वस्त अवशेष दिसतात. साफसफाई केली तर खूप अवशेष उत्तम स्वरूपात समोर येतील. काही अवशेषांचे संवर्धन करण्याचा प्रयत्नही झालेला दिसतो.

दगडी दरवाजा आणि बालेकिल्ल्याचा उध्वस्त बुरुज

एक मजबूत दगडी दरवाजा पूर्णपणे शाबूत आहे. हा बालेकिल्ल्याचा दरवाजा. त्यावर दगडी नक्षीही आहे.

बुरुज आणि लागून असलेलं पिराचं स्थान

दरवाजातून पलीकडे गेल्यावर काही कौलारू घरं दिसली. या पूर्वी कचेऱ्या होत्या. एका बुरुजाला लागून एक पिराचं स्थानही आहे.

गणपती मंदिर आणि विहिर

या शेवटच्या टप्प्यात एक विहीर दिसली. विहिरीचा कठडा गोलाकार बांधून काढलेला आहे. विहिरीवर रहाट वगैरेही बसवलेला आहे. संवर्धन करताना या विहिरीची विशेष काळजी घेतलेली दिसते.

एका चौकोनी बुरुजाच्या खाली एक गणपती मंदिर आहे आणि त्यावर पत्र्याची शेडही बांधलेली आहे.

अवशेष खूप होते. काही उध्वस्त, तर काही उध्वस्त होण्याची वाट बघत, थोडेसे ढासळलेले. तटबंदीतून तलावात उतरण्यासाठी काही मार्गही आहेत. त्यातला एक हरिहरेश्‍वर मंदिरासमोर आहे. उरलेले काहीसे लुप्त झालेले आहेत. नामशेष होण्याची वाट बघत असतील कदाचित... महादेव मंदिराजवळ एक भुयारही आहे. पूर्वी हे भुयार इतकं मोठं होतं, की त्यातून घोडेस्वार जात असे. असे स्थानिकांनी सांगितल्याचे मी वाचलं होतं. याच भुयाराचा वापर करून राणी लक्ष्मीबाई पारोळ्यातुन बाहेर पडल्या होत्या. झाशीची राणी लक्ष्मीबाई, यांचे वंशज आजही पारोळ्यात राहतात. (माहिती आंतरजालावरून साभार)

किल्ले पाहताना, आठवताना असा इतिहासात आपण रमत जातो. जणू त्या काळात जातो. पण काही वेळातच भानावर येऊन सध्याच्या जगात परतावं लागतं.

आपल्या असंख्य शिल्लक, उध्वस्त, नामशेष होण्याची वाट बघत असलेल्या अवशेषांची सहल घडवून आणलेल्या या किल्ल्याला, आम्ही त्या लाकडी महादरवाज्याच्या छोट्याशा दरवाजातून बाहेर पडत निरोप दिला. त्या गजबजलेल्या बाजारात परत आलो.

पुढचं लक्ष होतं “विचखेडे गढी”.

सुखद आठवणींशिवाय काही नेऊ नका... आणि पाऊलखुणांशिवाय काही ठेऊ नका!!!