किल्ले चौगाव उर्फ त्रिवेणीगड

आजच्या दिवसात तशा गढ्या, भुईकोट किल्ले आणि नगरकोट होते. डोंगर चढायचे नव्हते. नाही म्हणायला तसा थाळनेर हा गिरीदुर्ग आहे. पण उंच वगैरे नाही आणि त्यातून पायर्‍यांपर्यंत गाडी जाते. म्हणजे आता फक्त नावालाच गिरीदुर्ग.

किल्ले विचखेडे

एकलकोंडा बुरुज

दुपारी पावणे बाराला पोचलो “बोरी” नदीच्या काठी असलेल्या या गढीवजा किल्ल्यात - “किल्ले विचखेडे”. पारोळा किल्ल्यापासून अवघ्या दहा मिनिटांवर हा किल्ला आहे. पारोळाकडून धुळ्याकडे जाताना “बोरी” नदी वरचा पूल लागतो. हा मुंबई-नागपूर महामार्ग. पुलाच्या जरा अलीकडेच उजवीकडे एकलकोंडा बुरुज दिसतो. हा या किल्ल्याचा सुस्थितीत असलेला अवशेष. कारण शेजारी वस्ती नाही. उरलेले अवशेष पुलाच्या डाव्या बाजूला आहेत. राष्ट्रीय महामार्ग या किल्ल्यातूनच गेलेला आहे, या किल्ल्याला दुभागत. किल्ल्याची चांगलीच दुरावस्था झालेली असली तरी अजूनही एका बाजूची तटबंदी तग धरून उभी आहे.

बुरुज, तटबंदी असे अवशेष

या बाजूला काही बुरुज, पुरातन महादेव मंदिर, समोर दीपमाळ, कबर, भुयारी मार्ग, बुरुजावर पीराचे स्थान, नाग मंदिर, सात पैकी दोन शिल्लक चौकोनी विहिरी... असा तब्बल २५ एकराचा भाग हा किल्ला व्यापून आहे. पण एकतर किल्ल्यात वस्ती असल्याने खूप असे अवशेष नष्ट झाले आहेत, झाडीत गेलेले आहेत. तर काही सापडत नाहीत. आम्ही थोडक्यात अवशेष बघून निघालो अमळनेरकडे.

किल्ले बहादरपूर

किल्ले बहादरपूर - एकमेव शिल्लक अभेद्य बुरुज

जानेवारी २०१८ मध्ये आम्ही सहकुटुंब शेगावला जात असताना अचानक बहादरपूर किल्ला पदरात पडला होता. त्यावेळी आडवाटेवरचा किल्ला बघून ब्लॉग लिहिताना म्हटलं होतं, की “परत कधीही इथे याची सुतराम शक्यता नसताना पंधरा मिनिटात धावत-पळत किल्ला बघायला मिळाला”. पण दोन वर्ष पुर्णही झाली नाहीत आणि आज परत या किल्ल्यात होतो. फक्त मी यावेळी उगाच छाती पुढे काढून वाटाड्या असल्यासारखा सगळ्यांना किल्ल्यात घेऊन गेलो.

कबर, वाडे असे इतर अवशेष

गेल्यावेळी बघायचे राहिलेले अजून शिल्लक असे अवशेष बघितले. इथे एका शेतात काही कबरी आहेत. या राजघराण्यातील व्यक्तींच्या असल्याचे सांगतात. त्या बघितल्या, जुन्या काळातले वाडे, त्यावर ते सुंदर नक्षीकाम यावेळी बघता आलं.

किल्ले अंमळनेर

भव्य दरवाजा आणि बुरुज

अंमळनेर मध्ये पोचलो तेव्हा दोन वाजत आले होते. अंमळनेर ही साने गुरुजींची कर्मभूमि. अंमळनेर हा खरा नगरकोट, पण शहराच्या वाढत्या विस्ताराने हा नष्ट होत गेला. सध्या इथे भव्य असा वीस फुटी दरवाजा दोन्ही बाजूंना बुरुजांसह शहरात उभा आहे.

शिल्लक तटबंदी आणि अवशेष

नदी पात्राच्या बाजूने संरक्षणासाठी तटबंदी उभारलेली होती, ती आजही “संत सखाराम महाराज” मंदिराकडे जाताना नदीपात्रात बघायला मिळते. चाळीस फूट लांब असलेल्या या तटबंदीवर आता घरं आहेत. त्यातही मशीदी सारखे छोटे मिनार असलेला दरवाजा कसाबसा तग धरुन आहे. काही बुरुजही नष्ट होण्याची वाट बघत तिथे लपलेले आहेत. खूप जुनी मंदिरं या तटबंदीवर बांधलेल्या घरांच्या मध्ये आहेत. बांधकाम जुने असल्याने घरांवर नक्षीदार कमानी आहेत. हे जुनं लाकडी सुतारकाम मजबूत आहे. तटबंदीतल्या दरवाजाच्या बाहेर लागूनच तीन सार्वजनिक संडास आहेत. अर्थातच त्यांना कुलपं होती. इथे एकूणच असल्या गोष्टींचा वापर करण्याची गरज कोणाला वाटत असेल असं दिसत नव्हतं.

किल्ले गांधली

अंमळनेर पासून दहा किलोमीटरवर गांधली गांव आहे. या गावालाही कोट आहे. गावात पोचून कोट कुठे आहे अशी विचारणा करण्याआधीच रस्त्याच्या डाव्या बाजूला बुरुज, तटबंदी असे अवशेष दिसायला लागले. पूर्ण गावच कोटात वसलेलं असल्यानं याचे अवशेष असे ठरवून बघता येत नाहीत. स्थानिकांच्या मदतीने ते शोधावे लागतात. चालताना मध्येच दोन घरांच्या मध्ये एखादा बुरुज दिसतो, कुठेतरी तटबंदीचा जरासा शिल्लक भाग दिसतो.

पूर्वाभिमुख देवड्यांसह आणि पश्चिमेकडील दरवाजा

दोन दरवाजे मात्र आपल्या दोन्ही बाजूला बुरुज घेऊन उभे आहेत. मध्ये-मध्ये सहा असे एकूण दहा बुरूज बघता येतात. बुरुजांना प्रचंड मोठ्या भेगा पडलेल्या असून, कधीपर्यंत हे उभे राहतील हा प्रश्नच आहे. त्यातून तटबंदी व बुरुजांचे दगड स्थानिक घर बांधायला घेऊन जातात.

पूर्वाभिमुख ह्या दरवाजात देवड्या वगैरे अजून तरी शिल्लक आहेत. कमान मात्र गायब आहे. इथे याला लागूनच घरं आहेत, गुरं बांधलेली आहेत. दुसरा दरवाजा मात्र जरा श्वास घेत उभा आहे, हा पश्चिम दरवाजा. त्याला लागून फक्त एक हनुमान मंदिर आहे.

जैन मंदिर परिसरातील अवशेष

आत मध्ये इथे एक जैन मंदिर आहे. त्यालाही तटबंदी व बुरुज आहेत. इथे असलेल्या कोटात खूप काही दडलेलं आहे. आम्हाला कोट दाखवायला आलेल्या मामांनी गवत बाजूला करून एक सरळ तळघर दाखवलं. म्हणजे आम्ही जमिनीच्या पातळीला फिरत असलो, तरी पायाखाली चार खोल्या होत्या. त्या संपूर्ण तटबंदीच्या आत प्रदक्षिणा मार्गावर दोन विहिरी आहेत, त्यावर चढण्यासाठी पायर्‍याही आहेत. एकंदरीत हा कोट शेवटचे श्वास घेत अस्तित्व कसे तरी राखून आहे. इथेच बसस्थानकासमोर ३ कमान असलेली बारंवही आहे.

किल्ले थाळनेर

केळी वेफर्स On The Road...

लहानपणापासून जळगाव म्हटलं की इथली केळी प्रसिद्ध असं वाचलं होतं. आम्हाला थाळनेरकडे जाताना रस्तोरस्ती केळ्यांचे लोंगरच्या लोंगर घेऊन, तिथेच जमिनीतली चूल मांडून वेफर्स तळत असलेले अनेक जण दिसले. ते गरम-गरम वेफर्स बघून खायचा मोह आवरला नाही. तसंही अशा भ्रमंतीत दुपारचं जेवण फारसं विचारात घेत नव्हतो आम्ही, त्यामुळे त्या वेफर्सवर ताव मारला.

संध्याकाळी पाचच्या सुमारास या किल्ल्यावर घेऊन जाणाऱ्या पायऱ्यांजवळ आम्ही दाखल झालो. हा किल्ला तापी नदीकाठावर आहे. इथून जेमतेम ४५ किलोमीटरवर मध्य प्रदेश सीमा आहे. किल्ल्याचे स्थानच अतिशय सुंदर आहे. किल्ला उंचावर असल्याने खाली तापी नदीचं खोरं लांबवर दिसतं. इथे ती इंग्रजी “U” आकारात वळण घेत असल्याने हे दृश्य अजूनच सुंदर भासतं. त्याहून सुंदर म्हणजे समोरच पश्चिम दिशा. म्हणजे नदी पलीकडे सूर्य मावळतो आणि आम्ही त्याच सुमारास इथे किल्ल्यावर होतो. काय सुरेख दृश्य होतं हे. आमचे कॅमेरे मात्र हे दृश्य साठवण्यास सक्षम नव्हते.

थाळनेर किल्ला नवे-जुने अवशेष आणि वरून दिसणारे विहंगम दृश्य

किल्ल्यावर अवशेष फारसे नाहीत. तीन-चार फूट उंचीची तटबंदी नव्याने बांधून काढलेली आहे आणि संध्याकाळी निवांत येऊन बसायच्या दृष्टीने हे ठिकाण विकसित केलेलं आहे. वरती सप्तश्रुंगी मातेचं छोटसं मंदिर आहे. अजून एक जुनं मंदिर आहे. काही पडके वाडे, त्यातल्या खोल्या, काही तळघर असं शोधल्यास सापडतात. नव्याने बांधलेल्या तटबंदी बाहेर जुनी तटबंदी आहे आणि त्याच्या बाहेरच्या बाजूने बुरुजही आहेत.

अवशेष फारसे नसल्याने समोर तापी नदी, त्यामागचा मावळतीचा सूर्य, अशा दृश्याचा आनंद घेतला. खाली उतरून रस्ता “पाताळेश्वर महादेव” मंदिरावरून गावात “जमादार हवेली”कडे जातो. ही हवेली राहती, जागती आहे.

जमादार हवेली

हवेलीला लागून आता सिमेंटचे बांधकाम असलं तरी हवेलीचं सौंदर्य काही कमी होत नाही. भव्य असा दरवाजा, त्यावर खूप कलाकुसर केलेलं लाकूडकाम. जमिनीपासून सहा फुटापर्यंत दगडी तर वरती अजून दहा-पंधरा फूट विटेचं बांधकाम, अशी ही हवेली आहे. एका बाजूला सुंदर आणि अजूनही सुस्थितीत असलेला बुरुज आहे. त्यात खिडकीही आहे.

ही हवेली बघताना अंधार पडण्याच्या आत काही थडगी बघायची असल्याने आवरतं घेतलं. “थडगं” म्हटल्यावर डोळ्यासमोर येत असेल त्यापेक्षा वेगळंच काहीतरी हे बघायला मिळालं. ताजमहाल हेही एक थडगंच आहे हे लक्षात घ्यायचं. राजदरबारातील लोकांची थडगी अशीच सौंदर्यपूर्ण असतात. “थडगी काय बघायची” असा विचार असल्यास आल्यास इथली अशी थडगी बघितल्यावर हे विचार झटकले जातात.

कबरी - अप्रतिम नक्षीकाम आणि शिलालेख

प्रचंड कलाकुसर, जागोजागी नक्षी, दरवाजांवर ओळीच्या ओळी फारसी भाषेतील शिलालेख, असा खरोखर सौंदर्याचा उत्तम असा हा नमुना आहे. लवकरच अंधार पडणार होता, मग काही बघता येत नाही, फोटो तर लांबच, म्हणून थडगं हा शब्द डोक्यातून काढून त्यातूनच नाचत-नाचत इथलं सगळी कलाकारी डोळ्यात भरून घेतली. अर्थात फोटो आलेच की.

हाती असलेल्या वेळेचं योग्य नियोजन केलं, की अशा गोष्टी आपल्याकडच्या मर्यादित वेळातही नीट बघून होतात, याचं आजचा दिवस हे एक उदाहरण होतं. नगरदेवळा, पारोळा, विचखेडे, बहादरपूर, अंमळनेर, गांधली आणि थाळनेर हे किल्ले बघून, वर जमादार हवेली आणि ही थडगी एवढ्या गोष्टी बघितल्या. नुसत्या बघितल्या नव्हे, तर फोटोही काढले आणि अवशेष शोधून शोधून बघीतले. मग रात्री मुक्कामाला पोहोचलो चौगाव गावात.

किल्ले चौगाव उर्फ त्रिवेणीगड

ब्लॉगचं नांव हे इथल्या किल्ल्याचं असलं, तरी पारोळा नंतरचा इथे येईपर्यंत त्याचा प्रवास हा थोडक्यात मांडताना नमनाला घडाभर, नाही, अगदी दोन घडे तेल, असाच झाला.

रात्री “चौगाव” गावात पोचल्यावर पहिल्यांदी राहायची सोय बघायची होती. सुदैवाने आपल्याकडे मंदिरांना तोटा नाही. इथे ही एक शंकराचे मस्त मंदिर आहे. २६ डिसेंबर, म्हणजे चांगलेच थंडीचे दिवस. उघड्यावर झोपायची सोय नाही. पण नशिबाने या मंदिराच भाग असलेल्या खोलीत आमची झोपायची व्यवस्था झाली. सकाळी वाटाड्याची तजवीज करून सगळे गुडुप झालो.

शेकोटी

पहाटे लवकर उठून छानशी जागा बघून मोकळा झाल्यावर आटपून तयार झालो. सहा वाजता बरोबर येतो म्हणालेला आमचा वाटाड्या भाऊ उगवायला तयार नव्हता. त्याची वाट बघता बघता शेजार जागा व्हायला लागला. इथे एके ठिकाणी मस्त शेकोटी तयार करून लोक बसले होते. मीही त्याचा लगेच फायदा घेतला. जरा अंग गरम झाल्यावर त्यांना आमचा वाटाड्या मित्राचा पत्ता विचारला. सरळ घरी गेलो तर साहेबांना त्यांच्या आईने उठवावं लागलं. त्याला घेऊनच परत आलो. तोपर्यंत बाकीचेही वाट बघत थांबले होतेच.

त्रिवेणी संगम, महादेव मंदिर आणि मागे चौगाव किल्ला

आता वेळ न काढता गडाच्या वाटेला लागलो. सुरुवातीचं काही अंतर गाडी नेता येते. तसा रस्ता नाहीच आहे, पण त्या कच्च्या रस्त्यावरून गाडी काही अंतरापर्यंत जाते. पुढे पंधरा-वीस मिनिटे चालल्यावर त्रिवेणी संगम लागतो. इथे तीन ओढे एकत्र येतात, म्हणून त्रिवेणी संगम. त्यामुळे या किल्ल्याला “त्रिवेणीगड” असेही नांव आहे. अजून एक नांव “विजयगड”. पण एक तर या नावाचे फारसे संदर्भ उपलब्ध नाहीत आणि त्यातून रत्नागिरीमध्ये विजयदुर्ग आणि विजयगड दोन्ही किल्ले असल्याने गोंधळ नको म्हणून हा उल्लेख टाळू.

तर या संगमावर जवळ यायला सात वाजून गेले होते. इथे महादेवाचे मंदिर आहे. परत येताना हे बघणार होतोच. सध्या बाहेरूनच नमस्कार करून, संगमाचे पाणी ओलांडून, गडाच्या वाटेला लागलो. हा भाग “बडा बाजार” म्हणून इतिहासात ओळखला जात असे. तसा गड आपल्याला आधीपासूनच दिसत असतो. या “त्रिवेणी संगमाजवळच्या” महादेव मंदिरापासून गडाचा पायथा अजून पंधरा मिनिटावर आहे.

खांबटाकी

पायथ्याशी पोचल्यावर प्रत्यक्ष चढाईला सुरुवात होते. चढाई फारशी नाहीये. अवघ्या अर्ध्या तासात जरा वरती गडाचा दरवाजा दिसला. पण आधी वर न जाता डावीकडे जायचं. तिथे पाण्याची टाकी आहेत. एक कोरडं आहे. एकाच पाणी आहे पण त्यात जाण्यासारखी जागा नाही आणि पाणीही पिण्यासारखे नाही. एका जमिनीच्या खालच्या पातळीत असलेल्या दुसर्‍या खांबटाक्यात पाणी आहे. पाणी पिण्यायोग्य नाही, पण हे टाकं प्रशस्त आहे. काही प्रमाणात गाळाने भरलेलं असलं तरी चार-पाच खांब पाण्यावरती व्यवस्थित आहेत.

पूर्वाभिमुख दरवाजा

पुढे फक्त पाच-सात मिनिटात आपण दरवाजा जवळ पोचतो. दरवाजा पुर्वाभिमुख असल्याने उगवत्या सूर्याच्या सोनेरी किरणात न्हाऊन निघाला होता. दरवाजा पलीकडे गेल्यावर एक पायवाट दिसते, पण इथे झाडी असल्याने वाटा कळायला वाटाड्या हवा. इकडे एका बाजूला एक कोरडा तलाव आहे.

दुर्गामाता मंदिर

पुढे काही चौथरे आपल्याला दिसतात, इथे एक मंदिर आहे. हे दुर्गा मातेचे मंदिर. इथल्या उध्वस्त वास्तूचे दगड गोळा करून हे दुर्गा मातेचे मंदिर गावकऱ्यांनी बांधलेलं आहे. त्याला लाकडाने सुंदर मंडप उभारलेला आहे आणि साड्यांनी छान पैकी आच्छादून घेतलेलं आहे. देवीची मूर्ती हा तांदळा असून त्याला साडी नेसवून मुकुट वगैरे घातलेला आहे. या मंदिरात आवर्जून बघावा असा एक दुमजली दगडी दिवा आहे.

उत्तरेकडील लपलेले प्रवेशद्वार

बाजुला तटबंदीचे अवशेष आजही दिसतात. झाडाझुडपात लपलेले तटबंदीचे अवशेष बघता बघता आम्ही एका दरवाज्याजवळ पोचलो. या दरवाजाची कमान अगदी सुबक आणि रेखीव आहे. गडाच्या उत्तरेकडेचं हे प्रवेशद्वार अतिशय सुंदर जागी असून दोन्ही बाजूला उंच भाग तर द्वार मधल्या, जराशा खालच्या बाजूला आहे. संरक्षणाच्या दृष्टीने याचं स्थान उत्तम योजलेलं आहे.

हा दरवाजा पाहून आम्ही ह्या गडाच्या मुख्य अवशेषाजवळ जवळ आलो. हा इथला राजवाडा. याला “गवळी राजाचा राजप्रासाद” म्हणून ओळखतात. या वाड्याचे चुना आणि दगडात असलेले बांधकाम खूप मजबूत आहे, कारण या भिंती अजूनही उत्तम स्थितीत उभ्या असलेल्या दिसतात.

गवळी राजा राजप्रासाद - प्रवेशद्वार आणि अप्रतिम नक्षी

बाहेरून या भिंती निरखून मग आत मध्ये प्रवेश केला. पूर्वेकडच्या भागात हे प्रवेशद्वार आहे. पाच फुटांवरचा भाग हा मात्र फोडल्या सारखा वाटतो. म्हणजे मूळ प्रवेशद्वार नक्की किती उंचीचं असावं व त्याची कमान कशी असावी हे प्रश्न आपल्याला पडतात. पण हे प्रश्न नंतर पडतात. त्या आधी आपल्याला थक्क करते ती वाड्याच्या या भिंतीवर असलेली विटांची दुमजली नक्षी. पत्त्यांचा बंगला आपण बांधत जातो तशी विटांची नक्षी केलेली आढळते. इतकी अप्रतिम नक्षी दुसरीकडे बघायला मिळत नाही.

प्रवेशद्वारातून आत शिरल्यावर समोरच साधारण तीन फूट उंच व सात-आठ फूट लांब अशी एक भिंत मधोमध आहे. भिंतीची पडझड झाल्यासारखं वाटत नाही. आजूबाजूलाही काही नाही, त्यामुळे हिचं नक्की प्रयोजन कळत नाही. कदाचित संरक्षण व्यवस्थेचा हा भाग असावा.

प्रासादाचे प्रवेशद्वार आतील बाजूने, समोर भिंत. मागच्या बाजूला टाक्यांचे उंचावरून दर्शन

चुन्याने लिंपलेल्या भिंतीच्या आतल्या बाजूस खूपसे कोनाडे आहेत. हे एका ठराविक अंतरावर असल्याने, कदाचित प्रत्येक खोलीत एक, अशा प्रमाणे इथे खोल्या असाव्यात असं वाटतं. वाडा आतमध्ये चांगलाच लांब आहे. साधारण २५० फुट X ८० फुट असा प्रशस्त असा हा राजवाडा आहे. पण आतल्या सगळ्या भागात सायाच्या झाडांनी गर्दी केलेली आहे.

हे बघून वाड्याच्या बाहेर आलो आणि एका बाजूला मगाशी आम्ही बघितलेलं दुर्गामातेचे मंदिर दिसलं. शेजारी एक उंच ध्वजही दिसला. तिथून इथे यायला सरळ वाट आहे, पण आम्हाला उत्तरेकडचा दरवाजा दाखवण्यासाठी वाटाड्या मित्राने दुसऱ्या वाटेने इथे आणलंन होतं. वाड्याच्या समोर मोकळ्या जागेत १९७७ साली सहा फूट लांबीच्या चार तोफा सापडल्या. त्या आता चोपडा तहसीलदार कचेरीच्या आवारात ठेवण्यात आल्या आहेत.

मंदिराकडे न जाता त्याच्या मागच्या बाजूला असलेल्या भागाकडे आम्ही निघालो. जरा खालच्या बाजूला चार टाक्यांचा एक सुंदर समूह आम्हाला दिसला. त्यामुळे उत्साह अजून वाढला आणि उड्या मारतच अवघ्या दोन मिनिटात या समूहासमोर दाखल झालो.

पाण्याने तुडुंब भरलेली टाकी

एक मोठा आयताकार भाग. त्याला मधोमध अधिकच्या चिन्हात विभागून त्याचं चार टाक्यांत रूपांतर केलेलं आहे. त्याला लागूनच चार-पाच कमानयुक्त गुहा आहेत. पाणी तुडुंब भरलेला असल्याने इतर टाक्यातही काही खांब-गुहा वगैरे आहेत का हे समजू शकलं नाही. त्या अधिकच्या चिन्हाच्या बरोबर मध्ये जाऊन फोटो काढायचा मोह आमच्यापैकी कोणालाही आवरला नाही.

झेंडा बुरुज अवशेष

इथून अवघ्या तीन-चार मिनिटांत दुर्गामाता मंदिराजवळ परत येता येतं. परत येऊन मंदिराजवळ असलेल्या, मगाशी वरून दिसलेल्या त्या उंच झेंड्याजवळ गेलो. हा झेंडा बुरुज. इथली तटबंदी उत्तम स्थितीत असून त्यात शिबंदीची घरटी आपल्याला दिसतात.

इथून आजूबाजूच्या परिसरातील डोंगरही दिसतात. काली टेकडी, लेभागा डोंगर, बांदरा डोंगर, धाकला चिपाट्या डोंगर अशा नावाचे काही डोंगर येथे आहेत. हा चौगाव उर्फ त्रिवेणीगड किल्ला प्राचीन काळापासून दक्षिणेतून मध्यप्रदेशात (नेमाड) आत जाणाऱ्या “भिराम घाट” या डोंगरी मार्गावर लक्ष ठेवण्यासाठी बांधलेला होता. हा किल्ला सातपुडा डोंगर रांगेत येतो.

सोनेरी किरणांत चमकणारा डिंक

पावणेदहा वाजले होते आमची गडफेरी पुर्ण झाली होती. उतरताना काही झाडांना डिंक आलेला दिसला. त्या सूर्यकिरणात हा सुंदर दिसत असल्याने, फोटोचा मोह आवरला नाही.

त्रिवेणी संगम मंदिर - महादेव, पंचमुखी हनुमान

जेमतेम वीस ते पंचवीस मिनिटात त्रिवेणी संगमाजवळ परत आलो. वर जाताना बघितलेल्या मंदिरात जाऊन दर्शन घेतलं. मुख्य मंदिर महादेवाचं असून गाभाऱ्याच्या दोन्ही बाजूला गणपती आहेत. मंदिराचा मंडप मोठा असून त्यात पंचमुखी हनुमानाची मूर्ती आहे. संगम मंदिर आणि आजूबाजूचा परिसर वनखात्याच्या अखत्यारित येत असून येथे वनविभागाचे कर्मचारी तैनात असतात. इथे मुक्कामाला परवानगी नाही. मोहीमेतल्या तिसऱ्या दिवसाची सुरुवात या गिरीदुर्गापासून झाली. यानंतर बघायचा होता एक अत्यल्प परिचित गिरिदुर्ग.

सुखद आठवणींशिवाय काही नेऊ नका... आणि पाऊलखुणांशिवाय काही ठेऊ नका!!!